Markowski Józef (1758–1829), lekarz, profesor chemii i mineralogii Uniw. Krak. Ur. 4 IV w Pikowie na Ukrainie w woj. bracławskim. Pochodził z unickiej rodziny szlacheckiej (brat jego był księdzem greckokatolickim w Pikowie). W r. 1766 rozpoczął M. naukę w szkołach lubarskich księży bazylianów, a po czterech latach przeniesiony został do szkół w Winnicy. Po ukończeniu właściwej nauki pozostał tu do r. 1781, kształcąc się w zakresie filozofii i równocześnie pełniąc funkcję nauczyciela. W r. 1781 rozpoczął studia prawnicze w Szkole Głównej Kor. w Krakowie. W r. 1782 złożył w tej Szkole egzamin konkursowy i studiował nauki matematyczno-fizyczne oraz lekarskie jako kandydat stanu akademickiego. Od r. 1784 pobierał stypendium, a po roku w uznaniu postępów w nauce otrzymał specjalne trzyletnie stypendium na studia zagraniczne z obowiązkiem podjęcia, po powrocie do kraju, wykładów chirurgii w Szkole Głównej Kor. W sierpniu 1785 z poleceniami Jana Śniadeckiego i Jana Jaśkiewicza M. wyjechał przez Wiedeń do. Paryża. We wrześniu t. r. rozpoczął studia lekarskie, które ukończył w r. 1789. Śniadecki otrzymał z tego czasu bardzo pochlebne relacje o postępach M-ego w chirurgii. Jednakże po ukończeniu studiów M., mimo kilkakrotnych wezwań Szkoły Głównej, do Krakowa nie wrócił, choć czekała tam na niego katedra chirurgii. Stypendium w wysokości 3600 zł rocznie pobierał mimo tego nadal do r. 1792. Wg jego własnych oświadczeń wybuch rewolucji we Francji i sytuacja polityczna w Polsce zatrzymały go w Paryżu do r. 1810. W okresie rewolucji M. opowiadał się ponoć za umiarkowanym odłamem jakobinów, pełnił funkcję naczelnego dyrektora produkcji saletry, potem Departament Policji gminy Paryża mianował go lekarzem ubogich, a w r. 1793 został naczelnym lekarzem więziennym (wg innych relacji M. był «zagorzałym jakobinem», otrzymywał znaczną pensję i żył wystawnie). Na stanowisku lekarza więziennego M. pomagał więźniom i podobno wielu uratował od kary śmierci. Miała do nich należeć również Józefina Beauharnais, która zachowała M-ego w dobrej pamięci także jako cesarzowa. Przez pewien czas miał nawet zajmować stanowisko prywatnego lekarza przy jej boku.
Po rewolucji M. miał studiować – jak pisze w autobiografii – kilka lat chemię, słuchając wykładów A. F. Fourcroya, L. B. Guyton de Morveau, C. L. Bertholleta, L. M. Vauquelina, L. H. Thenarda, de Sage’a, J. Darceta i Deyeux, a w Szkole Politechnicznej nauki wojskowe. Interesował się także chemią przemysłową i zwiedził wiele różnych fabryk w Paryżu i okolicy. Jeden rok podróżował po Włoszech i południowej Francji, zwiedzając kopalnie i gabinety mineralogiczne. Zachowane zaświadczenia potwierdzają natomiast tylko niektóre z tych oświadczeń M-ego, a mianowicie, że wysłuchał on w Szkole Górniczej cztery kursy chemii i mineralogii (świadectwo de Sage’a, profesora i dyrektora tej szkoły), że w Muzeum Historii Naturalnej odbył kurs historii naturalnej, a wreszcie słynny chirurg A. Boyer zaświadczył, że pod jego kierunkiem M. studiował przez sześć lat anatomię, patologię i chirurgię w Szkole Lekarskiej w Paryżu i że jako lekarz i chirurg praktykował z dużym powodzeniem. Studia te zakończył doktoratem uzyskanym 3 XI 1805 na podstawie opublikowanej w Paryżu t. r. rozprawy pt. Dissertation sur la colique. M. trudnił się w Paryżu praktyką lekarską, specjalizując się w chirurgii, położnictwie i chorobach kobiecych; prowadził ponadto prywatne kursy matematyki, fizyki, chemii, mineralogii, botaniki, anatomii i operacji chirurgicznych. Pod jego opieką naukową pozostawali m. in. synowie J. H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego. M. utrzymywał szerokie stosunki z emigrantami polskimi, którzy, jak np. Wybicki i Kościuszko, wyrażali o nim bardzo dobrą opinię.
M. zdecydował się wreszcie na powrót do kraju i dn. 18 VII 1810 przybył do Warszawy. Zapewne wpływy paryskie, jak i poparcie m. in. J. Zajączka u S. Potockiego sprawiły, iż Izba Edukacyjna zamianowała M-ego już 31 VII profesorem chemii w Szkole Głównej w Krakowie, a dn. 25 XII t. r. dziekanem Wydziału Lekarskiego; na stanowisku tym pozostawał on do 1 X 1814. Obie te nominacje M. zawdzięczał wyłącznie Izbie Edukacyjnej, która dążyła wówczas do ograniczenia autonomii Uniwersytetu i obsadzała stanowiska sobie oddanymi i uległymi ludźmi. Dlatego część profesorów Wydziału Lekarskiego, zwolenników Kołłątaja, nie ukrywała niechęci do M-ego, któremu m. in. publicznie zarzucono (S. Girtler) brak dyplomu doktorskiego. Wówczas M. spowodował odejście z Uniwersytetu Girtlera i innych profesorów opozycjonistów. Bardzo krytyczny wobec kolegów, arbitralny i nietaktowny, przy tym skłonny do intryg, spowodował M. swoim postępowaniem długotrwający ferment na Wydziale Lekarskim. Tymczasem wobec planów Izby Edukacyjnej odnoszących się do nowego urządzenia Szkoły Głównej M. wystąpił jako jeden z jej organizatorów i przedłożył własny plan podziału nauk (Division de connaissances humaines, rkp.) oparty na wzorach francuskich; razem z W. J. Boduszyńskim referował w r. 1812 Wydział Lekarski w związku ze sprawą nadania Szkole Głównej statutu. Na stanowisku profesora chemii M. zorganizował od nowa pracownię chemiczną oraz położył duże zasługi w zakresie dydaktyki nowoczesnej chemii. Wykłady jego z tego zakresu były oparte o wyniki badań uczonych francuskich. Wykładał również chemię stosowaną, szeroko uwzględnioną w programie. Zachowały się pisane przez A. Andrzejewskiego wykłady M-ego z zakresu chemii i mineralogii (B. Jag.: rkp. 4332). Dn. 12 X 1811 M. otrzymał w Akad. Krak. tytuł doktora filozofii. Od r. 1816 był członkiem czynnym Tow. Naukowego Krakowskiego. W okresie Wolnego Miasta Krakowa powierzono M-emu w lipcu 1817 wykłady z mineralogii, t. r. zwiedził zakłady naukowe, kopalnie i wody mineralne Niemiec, Austrii, Czech, Śląska i okolic Krakowa.
W r. 1818 N. Nowosilcow, ówczesny konserwator uczelni z ramienia dworu rosyjskiego, mianował M-ego swoim zastępcą i w tym charakterze był on członkiem Wielkiej Rady Uniwersytetu. Na tym stanowisku odegrał rolę nie tylko wykonawcy zarządzeń Nowosilcowa, ale także donosiciela, oczerniając przed nim rektora Uniwersytetu W. Litwińskiego oraz profesorów i studentów. Dn. 30 VII 1820 przesłał Nowosilcowowi raport o zajściach w Krakowie wśród uczniów szkół licealnych, które stały się pretekstem do ograniczenia swobód Uniwersytetu zagwarantowanych przez Statut Organiczny. M. odczytał 14 IX t. r. na posiedzeniu Wielkiej Rady Uniwersytetu zalecenia Nowosilcowa, które zawierały w zarysie metody policyjne z całym systemem szpiegowania uczniów w szkole i w domu. Wszedł też w r. 1821 do komitetu, który miał opracować nowy statut dla Uniwersytetu. W r. 1826 (5 V) w związku z zakończoną kadencją rektorską M. przedstawił na sesji Wielkiej Rady zalecenia Nowosilcowa co do wstrzymania wyboru nowego rektora, zapowiadając wprowadzenie nowego statutu i kuratora Uniwersytetu w osobie J. Załuskiego mianowanego przez trzy dwory.
Dorobek naukowy M-ego obejmuje prócz pracy doktorskiej wyniki chemicznych analiz wód mineralnych Szczawnicy, Swoszowic i Krościenka oraz liczne opracowania z dziedziny chemii i jej zastosowań w medycynie publikowane w „Roczniku Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Krakowskim połączonego” lub referowanych na zebraniach tego Towarzystwa. Do najważniejszych należą: Rozprawa o klorze („Roczn. Tow. Nauk. Krak.” R. 4: 1819), Rozprawa o toxykologii (tamże R. 13: 1829) oraz Rozprawa o rozbiorze wody mineralnej swoszowickiej (tamże R. 11: 1826). Uczniem M-ego był F. N. Walter. M. zmarł 31 V 1829 w Krakowie. Był żonaty z nie znaną z imienia i nazwiska paryżanką (już w r. 1808), dzieci prawdopodobnie nie miał.
Portret-płyta epitafialna w kościele Św. Anny w Kr. (kopia tegoż w Muz. UJ); Litografia z natury J. Peszki w zbiorach B. Jag. oraz w Zakł. Hist. Med. AM w Kr.; Katalog Zabytków Sztuki, IV cz. 2 s. 86; – Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Biografisches Lexikon der hervorragenden Ärzte aller Zeiten und Völker, Berlin-Wien 1932; Kośmiński, Słownik lekarzów, (częściowy spis publikacji M-ego); – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918 II; Chamcówna M., Mrozowska K., Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1765–1850, Kr. 1965 II cz. 1; Dutkowa R., Uniwersytet Jagielloński w czasach Księstwa Warszawskiego, Wr. 1965; Majer J., Wiadomości z życia profesorów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1839 (spis prac M-ego); Mrozowska K., Józef Maciej Brodowicz…, Wr.–W. 1971; taż, Sebastian Girtler (1767–1833), Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S. B, Z. 6, W. 1962 s. 35; taż, Studia paryskie profesorów krakowskich w zakresie nauk matematyczno-fizycznych i lekarskich w latach 1780–1830, Studia i Mater. do Dziej. Nauki Pol., S. B, Z. 9, W. 1964; taż, Walka o nauczycieli świeckich w dobie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony, Wr. 1956, Monografie Pedagogiczne, V; Sarnecka-Keller M., Działalność dydaktyczna i naukowa J. M-ego, profesora chemii i mineralogii UJ, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S. C, W. 1964 s. 29 (podob.); Skałkowski A., O kokardę legionów, Lw. 1912; Skobel F., Wiadomość o stanie Wydziału Lekarskiego w Szkole Głównej Krakowskiej od 1809 do 1817, „Roczn. Wydz. Lek. UJ” (Kr.) T. 6: 1843 s. 22; Szumowski W., Krakowska Szkoła Lekarska po reformach Kołłątaja, Kr. 1929; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, 1794–1812, Kr. 1905; Wachholz L., Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1935; Wojtaszek Z., Zarys historii katedr chemicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1964 XV (podob.); Zawidzki J., Filip Neryusz Walter, „Kosmos” 1913 s. 851; Żeleńska-Chełkowska A., Próby wprowadzenia nauk technicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, Wr.–W. 1966; – Arch. Wybickiego, I, II; [Baliński M.], Pamiętniki o J. Śniadeckim…, Wil. 1865 s. 133–4; Girtler K., Opowiadania, Kr. 1971 I–II; Jełowicki A., Moje wspomnienia, Lw. 1933; Kołłątaj H., Raporty o wizycie i reformie Akademii Krakowskiej, Oprac. M. Chamcówna, Wr.–W. 1967; Korespondencja Jana Śniadeckiego, Kr. 1932–4 I–II; Korespondencja Metternicha, Kr. 1935; Ks. Hugona Kołłątaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim, Kr. 1844 s. 259; Listy Filipa Waltera do Walerego Wielogłowskiego, Wyd. J. Zawidzki, P. 1927; Statuta nec non liber promotionum; Wizyta Szkoły Głównej Koronnej przez Feliksa Oraczewskiego w r. 1786, Wyd. W. Seredyński, Kr. 1894; Wodzicki S., Pamiętniki, Kr. 1888 s. 120, 153, 369; Z korespondencji Kościuszki urzędowej i prywatnej 1790–1817, Kórnik 1946; – „Kur. Warsz.” 1829 nr 154, 685; – Arch. B. Jag.: rkp. 949/138 (własnoręczny życiorys), 4332 (wykłady chemii i mineralogii), 1867/8, 3757 (rękopis pracy: Dissertation sur la colique), 8886/III; Arch. PAN w Kr.: Arch. PAU rkp. 163/II, 195 s. 358; Arch. Paraf. Św. Anny w Kr.: Liber mort. 1829; Arch. UJ: rkp. 4, S. I 38, 39, 120, 130 (program wykładów), 299, 302, 325, 362, 375, 376, W.F. I 32, 33, 37, 86, W.L. I 34; Księgi Stanu Cywilnego 1829 (akt zejścia).
Red.